Halldór Jónsson

25.12.2018 | 12:30

Góð grein Illuga

Jökulssonar í tilefni jólanna og hækkandi sólar.

Illugi skrifar:

Þann 25. desember árið 274 var mikið um dýrðir í Rómaborg. Keisarinn Árelíanus hafði ákveðið að þann dag skyldi opnað nýtt hof í borginni. Það var svo sem enginn skortur á hofum í borginni og ekki allfjarri hinu nýja hofi, á hinum fornu Marsvöllum, var einmitt eitt af vinsælustu og glæsilegustu hofunum, sjálft Pantheon sem enn stendur. Sögur herma að Pantheon sé hof „allra guða“ en það er vafa undirorpið. Að minnsta kosti er ljóst að Árelíanusi dugði ekki Pantheon þegar hann vildi marka nýjan áfanga í sögu Rómar með því að helga nýtt og tilkomumikið hof, eins og þeir höfðu margir gert, hinir sögufrægu keisarar fyrri tíma. Nýtt goðmagn skyldi nú taka hin æðstu völd í guðaveldi og hugmyndaheimi Rómverja og 25. desember yrði dagurinn hans.

Og nei, ekki var það Jesúa frá Nasaret þótt hann hafi síðar lagt undir sig daginn sem Árelíanus keisari helgaði sínum nýja yfirguði sem aftur á móti er ástæða þess að kristnir menn hafa í 1.700 ár notað þennan dag sem fæðingarhátíð frelsara síns frá Nasaret.

Uppreisnir, valdarán, plágur

Árelíanus hafði vissulega ástæðu til að halda hátíð og boða nýtt upphaf með nýjum yfirguði. Hann var um sextugt en þróttmikill og hraustur og þess albúinn að láta til sín taka lengi enn. Og á því var ekki vanþörf því Rómaveldi hafði verið illa statt þegar hann tók við valdataumum árið 270. Í hálfa öld hafði gengið á með uppreisnum, valdaránum og borgarastyrjöldum sem drógu allan mátt úr ríkinu. Mikil plága sem gekk yfir um 250 bætti ekki úr skák, né ósigrar í austri gegn Persum. Svo var komið að Gallía (Frakkland) og Bretland höfðu sagt skilið við Rómaveldi og komið sér upp eigin keisara. Miðausturlönd höfðu verið hernumin af skörungnum Zenóbíu drottningu í eyðimerkurborginni Palmýru í Sýrlandi, þar á meðal Egiftaland, hið mikilvæga kornforðabúr ríkisins. Og germanskir þjóðflokkar í Mið-Evrópu höfðu líka nýtt sér hve uppteknir Rómverjar voru við að bíta hver annan á barkann, og þeir voru jafnvel farnir að birtast á Ítalíuskaganum sjálfum, rænandi og ruplandi, en slíkt hafði ekki gerst öldum saman.

Riddaraliðsforingi rænir völdum

Árelíanus var af bændaættum, líklega fæddur þar sem nú heitir Serbía og þá var byggð Illyríuþjóðum. Sumir telja þó að hann kunni að hafa verið upprunninn á Grikklandi. Hann gekk í herinn, komst þar smátt og smátt til frama sem riddaraliðsforingi og árið 270 lýsti hann yfir uppreisn gegn nýjum keisara sem Quintillus hét. Þrautþjálfaðar hersveitir Árelíanusar voru fljótar að sigrast á dátum Quintillusar sem týndi sjálfur lífinu eftir fáeina mánuði á valdastóli á Tíberbökkum. Árelíanus sýndi strax að hann hafði bein í nefinu og snerist af hörku gegn germönsku þjóðunum sem farnar voru að sækja sífellt lengra yfir landamærin. Strax um haustið 270 þurfti Árelíanus að ýta nokkrum germönskum herjum út af Norður-Ítalíu og síðan kljást við nokkra tilvonandi valdaræningja úr röðum Rómverja sjálfra. Árið eftir gerðu Germanir mikla innrás inn á Ítalíuskaga og voru komnir langleiðina suður til Rómar þegar Árelíanus birtist og brytjaði þá niður. Þótt þeir sem eftir lifðu hrökkluðust burt var tímanna tákn að keisarinn hófst nú handa við uppbyggingu nýrra múra umhverfis Rómaborg, en svo örugg hafði borgin verið í mætti sínum í 500 ár að ekki hafði verið talin þörf á að halda hinum fyrri borgarmúrum við.

Mat Apolloníus frá Tíana mikils

En þótt Árelíanus léti byggja múra í varnarskyni, og kallaði rómverska herinn heim frá Dakíu (Rúmeníu), því hann taldi ekki svara kostnaði að verja skattlandið gegn ásókn Gota, þá hóf hann um leið mikla sókn gegn öðrum óvinum ríkisins. Þar reið sérstaklega á að sigrast á hinni svipmiklu Zenóbíu í Palmýru og því öfluga ríki sem hún var að koma á fót í Litlu-Asíu, Sýrlandi, Palestínu og Egiftalandi. Það bar til tíðinda á leið Árelíanusar austur til Palmýru snemma árs 272 að hann þyrmdi borginni Tíana í Litlu-Asíu, þar sem íbúar höfðu búist árangurslaust til varnar, vegna þess að hann mat svo mikils heimspekinginn Apolloníus sem uppi var á 1. öld e.Kr. og kenndur var við borgina. Apolloníus var á sínum tíma mjög merkur kenningasmiður og ótrúlega margar hliðstæður má draga milli ævi hans og ævi Jesúa frá Nasaret. Dálæti Árelíanusar á hinum milda Apolloníusi sýnir að þótt keisarinn hafi verið brynjuklæddur alþýðumaður að höggva óvini í herðar niður mestalla ævina, þá var hann hugsandi maður líka og áhugasamur um jafnt heimspeki sem trúmál. Enda sýndi það sig brátt.

Fjögur góð ár

Svo fór að herforingjar Zenóbíu stóðust Árelíanusi ekki snúning og þegar her hans stóð undir fátæklegum borgarmúrum Palmýru lögðu íbúar niður vopn en Zenóbía var handtekin á flótta. Árelíanus hugðist sýna íbúum Palmýru mildi en þegar þeir gerðu uppreisn ári síðar sneri hann aftur og átti nú enga miskunn í hjarta. Borgin var rænd og íbúar flestir seldir í þrældóm.

Vorið 274 fór Árelíanus enn í herferð og knúði fyrirhafnarlítið til uppgjafar hershöfðingja þann sem tekið hafði sér keisaranafn yfir Gallíu og Bretlandi. Árelíanus gat litið hróðugur yfir sín fyrstu fjögur ár á keisarastóli, hann hafði sigrað alla óvini, treyst landamærin, náð miklum landflæmum aftur undir Róm og komið á langþráðum stöðugleika.

Drottning leidd í hlekkjum um borgina

Skyldi engan undra að öldungaráðið í Róm, sem enn var við lýði þótt völd þess væru hverfandi, skyldi útnefna Árelíanus „restitutor orbis“, sem þýða má svo að keisarinn hafi verið „endurreisari heimsins“. Hann fór líka sigurför þar sem Zenóbía drottning var leidd hlekkjuð um Rómarstræti, fólki til aðhláturs, en svo fékk hún reyndar að lifa óáreitt til ellidaga, ólíkt flestum óvinum Rómar sem skreyttu sigurfarir hershöfðingja og keisara. Þeir voru nær undantekningarlaust afhausaðir eftir að hafa gegnt sínu hlutverki við að skemmta hinum blóðþyrstu íbúum heimsborgarinnar.

Þannig sýndi Árelíanus að hann skar sig á ýmsan hátt frá þeim herforingjum sem skiptust svo ört á um keisaratignina á hinni róstusömu 3. öld. Og hann hugsaði líka lengra en bara að næstu innrás, næsta stríði, næsta áfalli. Hann vildi byggja upp fleira en borgarmúrana. Í því skyni hófst hann handa við mjög róttækar umbætur á myntsláttu og peningamálum, sem ollu úlfúð í fyrstu en reyndust vel þegar fram í sótti, og svo ákvað hann að reisa nýtt hof og tefla fram nýjum yfirguði sem vera átti öllum Rómverjum til heilla.

Umburðarlyndi Rómverja

Það var eitt af snoturri einkennum Rómarstjóra að þeir hirtu yfirleitt lítið um guðshugmyndir þegna sinna, enda þrifust afar fjölbreytt trúarbrögð hlið við hlið í ríkinu. Rómverjar gerðu kröfu um að menn viðurkenndu eins konar yfirguðdóm ríkisins, sem á seinni öldum hafði oftar en ekki verið túlkaður sem guðlegur keisarinn sjálfur, en að því gefnu mátti hver trúa því sem henni eða honum sýndist. Það var helst kristindómurinn sem var til vandræða því prelátar þeirrar trúar bönnuðu sínum trúuðu að viðurkenna í orði ríkisguðdóminn, en sögur um ofsóknir gegn kristnum mönnum vegna þess arna voru þó stórlega ýktar. Ýmis fleiri vinsæl trúarbrögð voru á kreiki í ríkinu – Míþra-trúin ættuð að austan var þar helst, launhelgar komnar úr hermennsku, eldur, fórnir, drekka blóð Kri-, nei, Míþra, meina ég. Og svo úði og grúði af alls konar goðmögnum, stórum og smáum, og bættust sífellt fleiri við.

Árelíanus virðist hafa komist að þeirri niðurstöðu að til þess að auka samheldni og hinn eftirsóknarverða stöðugleika væri æskilegt að koma á ríkistrú eða að minnsta kosti festa mun betur í formi það yfirgoðmagn sem öllum þegnum ríkisins væri ætlað að viðurkenna. Og til þess að móta og finna það goðmagn, þá leitaði Árelíanus ekki langt yfir skammt, heldur bara til mömmu sinnar.

Mamma kemur til bjargar!

Svo er sagt að móðir keisarans hafi verið hofgyðja sólarguðs sem um þetta leyti var farið að kalla Sol Invictus – eða „Hina ósigrandi (eða ósigruðu) sól“. Bæði á Ítalíu og víðar um ríkið hafði ýmiss konar sólarguðadýrkun lengi tíðkast og margir guðir höfðu hlotið þann sóma að vera nefndir sólarguðir. En þarna upp úr miðri 3. öld má sem sagt segja að fram úr hinum og þessum sólarguðum hafi verið komin hinn ósigrandi Sól sjálf sem meginguð. Þetta þekkti keisarinn vel, sé það rétt að móðir hans hafi stýrt tilbreiðslu á Sólinni í einhverju hofinu í Illyríu. Og Árelíanus ákvað nú að Sol Invictus gæti þjónað vel sem sameiningartákn í því endurreista Rómaveldi sem hann hafði lagt drög að. Hann notaði þýfið sem hann hirti úr Palmýru til þess að reisa sólarhofið mikla sem hann lét vígja 25. desember 274, en þá voru vetrarsólstöður samkvæmt rómversku tímatali. Þótt munur á sólargangi eftir árstíðum sé lítill í Róm miðað við það sem við hér á norðurslóðum þekkjum, þá gerðu Rómverjar sér þó vel grein fyrir mikilvægi þeirrar dagsetningar þegar sól tekur að hækka á lofti, og vetrarsólstöðurnar voru því kjörin „fæðingardagur“ hins nýja yfirguðs Árelíanusar.

Og dagurinn var síðan helgaður tilkomu og „fæðingu“ hins nýja yfirguðs.

Sunnudagur er dagur Sol Invictus

Sol InvictusSíðari tíma túlkun.

Árelíanusi vannst hins vegar ekki tími til að skjóta fastari stoðum undir þann heim sem hann hafði endurreist og heldur ekki þann guð sem hafði valið til að stýra goðheimum Rómverja. Haustið 275 var hann myrtur af embættismönnum sínum sem óttuðust strangleika hans og reiði.

Aftur fór allt á ringulreið í ríkinu og það leið tæp hálf öld þangað til aftur komst á stöðugleiki þegar keisarinn Konstantínus I hafði brotist til valda eftir langa hrinu borgarastyrjalda. Konstantínus var sonur eins af lífvarðaforingjum Árelíanusar, hann var líka upprunninn í hinni núverandi Serbíu og hann komst eins og Árelíanus að þeirri niðurstöðu að til þess að treysta innviði ríkisins og margnefndan stöðugleika væri nauðsynlegt að koma á yfirguði sem allir þegnar yrðu að endingu að lúta. Konstantínus var mjög veikur fyrir Sol Invictus og þegar hann kvað upp úrskurð um sérstakan vikulegan frídag fyrir alla þegna sína, þá valdi hann dag sólarguðsins hans Árelíanusar: Sunnudaginn. Og hann viðhélt hátíð hinnar ósigrandi sólar þann 25. desember ár hvert.

Jesúa helgar sér fæðingardag sólarguðsins

Á hinn bóginn komst Konstantínus að lokum að þeirri niðurstöðu að guð hinna kristnu, Jesúa frá Nasaret, væri líklega heppilegri sem hinn nýi yfirmaður í goðheimum. Og Konstantínus fór þá að ýta undir kristindóminn með ráðum og dáð, þótt hann gerði aðra guði alls ekki útlæga – það gerðist rúmri hálfri öld síðar, eða árið 380, á valdatíma keisarans Þeódósíusar. Strax á tímum Konstantínusar í upphafi 4. aldar var Jesúa frá Nasaret farinn að leggja undir sig „fæðingardag“ Sol Invictus. Þegar kristindómurinn festist í sessi varð smátt og smátt samdóma álit kristinna manna að Jesúa hefði fæðst á þessum degi og eftir að áhrif hinna germönsku þjóðflokka í Norður-Evrópu urðu sífellt meiri í Rómaveldi og þeir tóku kristni, þá styrktist fæðingarhátíð Jesúa enn, því Germanir voru vanir að halda hátíð þegar dag tók að lengja á ný og kölluðu „jól“.

Svo það var Jesúa sem „stal jólunum“ ef svo má segja, ekki síður en hinn mislyndi Trölli í barnasögu Dr. Seuss."

Þetta fannst mér fróðleg og vel skrifuð saga hjá Illuga og ég skelli henni því hér til hægðarauka fyrir lesendur.

Forfeður okkar drukku jólin út að fornum sið. Líklega hafa norrænir menn allstaðar séð ástæðu til að fagna endurkomu sólar og því upplagt að slá fleiri flugur í einu höggi,Kristni, Kærleika, Ofát og Ofdrykkju, allt sem fólki finnst best í þessum heimi.

Því segi ég við alla sem slysast inn á þessa síðu og lesa grein Illuga hér, Gleðilega Hátíð öllsömun og takk fyrir samskiptin á árinu sem er að líða.

Flokkur: Stjórnmál og samfélag | Facebook