Milkilmennis minnst

í góðri grein Vilhjálms Bjarnasonar í Morgunlaðinu í dag:

"Það er erfitt að ímynda sér hvernig sagan hefði orðið ef hún hefði farið á annan veg. Sjálfur hef ég tekið öllum örlögum og tekið öllu sem óumflýjanlegu. Mennirnir vilja en guð ræður. Þannig er duglaus stjórn mikil blessun, því þá fer öllu fram á sem eðlilegastan máta. Stríð hefur sinn gang, með drápi og eyðileggingu. Þegar stríði lýkur skrifar sigurvegarinn söguna, sína sögu! Sá sem tapar er gjarnan hengdur. Þannig getur sá sem tapar aldrei sagt sína sögu.

Síðari heimsstyrjöldin

Í íslensku máli er talað um hina fyrri og hina síðari heimsstyrjöld. Sennilega er það af þrá til þess að ekki verði hin þriðja! Heimsstyrjöldum skuli lokið.

Endalok fyrri heimsstyrjaldarinnar urðu með friðarsamningum en hinni síðari lauk með skilyrðislausri uppgjöf. Friðarsamningar og stríðsskaðabætur, sem um var samið, urðu aldrei annað en pappír. Stoltur Þjóðverji réð landa sinn, Matthias Erzberger, af dögum fyrir að undirrita uppgjafarsamninga við Frakka.

Að loknum réttarhöldum í Nürnberg voru þeir sem gáfust upp fyrir hönd Þjóðverja hengdir. Það voru Alfred Jodl og Wilhelm Keitel. Sá er tók við uppgjafaryfirlýsingunni varð síðar Bandaríkjaforseti.

Japanskeisari var látinn koma um borð í bandarískt herskip til að undirrita uppgjafarskjal, en til að sameina japönsku þjóðina hélt hann keisaradómi sínum og afkomendur hans síðar.

Japanir höfðu þolað þau hörmulegustu örlög sem nokkur þjóð getur hlotið, með tveimur kjarnorkusprengjum.

Örlög Evrópu

Þegar síðari heimsstyrjöldinni lauk var álfan í rúst. Framleiðslugeta í verksmiðjum var lítil og kaupgeta á matvælum á sama veg.

Bandaríkin höfðu þvælst inn í styrjöldina með hervernd á Íslandi og síðar af öllu afli þegar japanskar flugvélar réðust á Perluhöfn á Havaí. Með þessum tveimur atburðum, herverndarsamningi á Íslandi og óvinaárás á Havaí, var Monroe-kenningunni varpað fyrir róða að hálfu leyti. Bandaríkin hófu íhlutun í öðrum heimsálfum, í Evrópu og í Kyrrahafslöndum. Viðbrögðin eftir stríð voru öll önnur en eftir fyrri stríð. Nú skyldi sigurvegarinn hjálpa löndunum sem áttu í stríði við að byggja upp framleiðslugetu sína til að tryggja að öfgaöfl kommúnista, nasista og fasista næðu ekki fótfestu aftur.

Ræða George C. Marshalls hershöfðingja í hlutverki utanríkisráðherra

Ég hef oft velt því fyrir mér hvort ræða sú er utanríkisráðherrann hélt í Harvard-háskóla hinn 5. júní hafi verið óvænt, hvort gamli fimm stjörnu hershöfðinginn hafi kynnt áform sín um endurreisn Evrópu. Eða hvers var að vænta í þakkarræðu gamla hershöfðingjans fyrir heiður sem háskólinn veitti honum?

Af hverju flutti utanríkisráðherrann ræðuna en ekki Harry S. Truman forseti?

Í Morgunblaðinu segir daginn eftir ræðuna: „Bandaríkin vilja aðstoða Evrópulönd“ og „Marshall fer fram á samvinnu nauðstaddra ríkja“.

„Hver sú ríkisstjórn, sem er fús til að aðstoða í endurreisnarstarfinu, mun mæta algerri samvinnu Bandaríkjastjórnar. En hver sú stjórn, sem gerir tilraun til að hindra viðreisn annarra landa, getur ekki vænst hjálpar okkar.“

Daginn sem sagt er frá ræðu Marshalls segir Morgunblaðið: „Sama dag staðfesti öldungadeild Bandaríkjaþings friðarsamninga við Ítalíu, Rúmeníu, Búlgaríu og Ungverjaland. Einn öldungadeildarþingmaður varaði sérstaklega við því að ef friðarsamningur við Ítalíu yrði ekki staðfestur „myndi það hafa í för með sér algera upplausn þar í landi, en slíkt aftur opna leiðina til valdatöku kommúnista“.

Morgunblaðið segir einnig: „Í ræðu sinni benti Marshall einnig á, að þörf Evrópu fyrir matvæli og aðrar nauðsynjar næstu þrjú til fjögur árin væri svo mun meiri en núverandi greiðslugeta álfunnar, að hún yrði að fá aukna hjálp, eða ella horfast í augu við alvarlega efnahags- og stjórnmálakreppu. Það væri því ekki nema eðlilegt, að Bandaríkin gerðu allt, sem þau gætu, til að aðstoða við að koma á eðlilegu efnahagsheilbrigði veraldarinnar, enda væri friðurinn að öðrum kosti ekki tryggður.“

Ef tengja á Marshall-áætlunina við stefnu í efnahagsmálum yrði áætlunin tengd við Keynes, án þess að nokkur hafi nokkru sinni botnað í Keynes.

Hershöfðinginn og friður

Hershöfðinginn hefur skynjað það að hefðbundnar lausnir sigurvegara tryggðu ekki frið. Í raun var enginn samningsaðili til í Þýskalandi. Landið var hernumið og skipt í hernámssvæði.

Hvernig hefði Evrópa litið út ef ekki hefði komið til Marshall-aðstoðar?

Hershöfðinginn taldi nauðsynlegt að árangur uppbyggingarinnar yrði mældur með samræmdum hætti. Til þess yrði að mæla árangur og færa samræmda þjóðhagsreikninga. Efnahagssamvinnustofnun var falið það hlutverk. Sú stofnun heitir nú Efnahags- og framfarastofnunin, OECD.

Með því að byggja upp iðnað, innviði og atvinnulíf var komið í veg fyrir að öfgaöfl næðu fótfestu í hinu hersetna landi. Sambandsráð og sambandslýðveldi er stofnað 1949, tveimur árum eftir ræðu Marshalls. Adenauer og Erhardt unnu úr framlagi Marshall-áætlunarinnar og sköpuðu þýska efnahagsundrið.

Endanlegar sættir Þýskalands og Frakklands komu með Élysée-sáttmála Adenauers og de Gaulles 1963.

Marshall og Ísland

Íslenskir innviðir biðu ekki tjón af hernaðarátökum. En íslenskir sjómenn fórust í siglingum, oft vegna hernaðarátaka. Íslenskir framleiðsluatvinnuvegir voru ekki í merkilegu standi fyrir stríð. Eftir stríð áttu Íslendingar eignir í erlendum bönkum og áttu þeir að fara í „nýsköpun“. Sú „nýsköpun“ var að mestu fólgin í endurnýjun á togaraflota landsmanna, með gufuvélum þegar díselvélar voru að halda innreið sína.

Gjaldeyriseign þjóðarinnar hvarf á tveimur árum!

Fyrsta þátttaka íslenskra stjórnvalda í Marshall-aðstoðinni var að reyna að selja fisk til hinna stríðshrjáðu landa. Áður en langt um leið var landið komið í þá stöðu að vera í þörf fyrir aðstoð til uppbyggingar innviða.

Sú uppbygging beindist að raforkuverum, áburðarverksmiðju og sementsverksmiðju. En það var einnig nokkur hluti aðstoðarinnar sem fór til að viðhalda óbreyttu ástandi í sveitum, þótt landbúnaður hafi á engan hátt staðist sjávarútveginum snúning.

Deila má um það hvort hlutur Íslendinga í Marshall-aðstoðinni hafi verið of rausnarlegur í ljósi þess að herseta Breta og Bandaríkjamanna hafði afar góð áhrif á efnahagslífið og margir töluðu um „blessað stríðið“ í gamni og alvöru. Hvað sem því líður þá var hér um mikið fé að ræða. Í hlut Íslands komu um 0,2% heildarfjárhæðarinnar eða 29,3 milljónir dollara sem lætur nærri að hafi verið 10-12% af árlegri landsframleiðslu á árunum eftir stríð. Miðað við núverandi verðlag og stærð hagkerfisins gæti þessi fjárhæð verið yfir 300 milljarðar íslenskra króna.

Síldarverksmiðja og listamiðstöð

Ein síldarverksmiðja var byggð fyrir Marshall-fé. Sú var í Reykjavík, kölluð Faxaverksmiðjan, í Effersey. Mjölvinnsla varð minni en að var stefnt. Verksmiðjuhúsið stendur enn sem minnisvarði um Marshall-aðstoðina, hornstein hagsældar í Evrópu. Húsið er listamiðstöð. Það er öruggt mál að hershöfðinginn og utanríkisráðherrann sá ekki fyrir að hús í hans nafni stæði við Vesturhöfnina í Reykjavík og efldi listir.

Eftir stendur að George C. Marshall var sennilega einn áhrifamesti einstaklingur síðustu aldar. Hann er eini hershöfðinginn sem hlotið hefur friðarverðlaun Nóbels."

Á veggnum hangir mynd sem við stúdentar í MR 1957 færðum veitingahúsinu að gjöf til minningar um þennan merka mann.

Það sem ég hef lesið eftir Harry S. Truman Bandaríkjaforseta er að frumkvæðið að Marshalláætluninni kom frá hershöfðingjanum. Truman var nógu stór til að segja að áætlunin yrði kennd við hann en ekki sig sem lá þó beinast við.

Truman var óvenjulegrar gerðar sem sagði eitt sinn: "Sá sem efnst í stjórnmálum er "Crook". Hann kom blankur til Washington og fór þaðan aftur til heim til Independence jafn blánkur.

Eisenhower er ekki myrkur í máli um hæfileika Marshalls í bók sinni "Crusade in Europe."

Hvernig við Íslendingar fórum með gjaldeyri okkar eftir stríðið er kannski útskýrt með oftrú á Bretton Woods fastgengiskerfið sem okkar sósíalismi stóðst auðvitað ekki frekar þá en nú.

Hinu skulum við ekki gleyma hvernig framsýni og vizka mikilmennisins George C(atlett.) Marshall(myndin er frá 1947 og það er eftir að koma ein stjarna á öxlina) færði heiminum

Pax Americana

umfram margt annað og án hans framlags hefði margt farið á annan veg.