Frjálshyggja og fullveldi

er nafn á grein eftir Ragnar Önundarson bankastjóra í Morgunblaði dagsins.

Satt að segja er langt síðan ég hef lesið eins skýrt yfirlit um gengismál Íslands og þennan pistil.

Ég vildi óska að þeir sem fjálglegast tala um ónýtu krónuna okkar og nauðsyn þess að tilheyra  öðru efnahagssvæði myndi lesa þetta.

Líklega yrði það  of mikil tilætlunarsemi að óska þess að þeir reyndu að setja sig inn í röksemdir Ragnars sem mér finnst að höfði til mín í einfaldleika sínum samanborðið við vandamál evrusvæðisins sem eru sýnu meiri en dollarans.

En Ragnar skrifar svo:

"Hin svart-hvíta umræða einkennist af því að þeir sem eru ófróðir eru vissir í sinni sök, gallharðir, en þeir sem hafa þekkingu og sjá alla myndina eru hikandi, því fæst mál samfélags eru einföld. Samfylkingin vill aðild að ESB og evru. Viðreisn vill byrja á að tengja krónuna við evru. Sú hugmynd er háð þeim annmarka að jafn auðvelt er að afnema tenginguna og að koma henni á. Það yrði gert næst þegar þjóðin skiptir milli sín meiri tekjum en þjóðartekjurnar leyfa eftir tenginguna.

Einhæfni og óstöðugleiki okkar efnahagslífs hindrar að við notum gjaldmiðil sem ekki tekur neitt tillit til þessa. Átökin um tekjuskiptinguna eru viðvarandi, þeim linnir ekki við upptöku evru. Engri athygli er beint að þeirri staðreynd að markaðsbúskapur, þar sem nánast engir virkir markaðir eru, er háður miklum annmörkum. Hinn kosturinn, áætlanabúskapur, var reyndur í stórum hlutum veraldarinnar, með miklum hörmungum fyrir fólk. Við verðum því að greina og takast á við annmarka þá sem smæð okkar samfélags, dreifbýli og fjarlægð frá virkum mörkuðum valda.

Dollar og evra

Dollarinn er frá 1775, jafn gamall Bandaríkjunum og iðnbyltingunni. Þróun atvinnulífsins varð skv. landkostum, með hliðsjón af dollarnum sem gefinni stærð. Þetta hefur staðið í 250 ár og er allt annar og gjörólíkur ferill en þegar evran var tekin upp. Undanfari hennar var nefndur ERM, evrópska myntsamstarfið, kennt við Maastricht, sem hófst árið 1979 og var til aðlögunar að upptöku evru. Tveir áratugir voru gefnir til að koma á evrópskri mynt hliðstæðri dollarnum.

Þrátt fyrir að ríkin hafi öll verið með fjölbreyttara atvinnulíf en okkar, varð aðlögunin sársaukafull. Stóru iðnríkin í miðjunni högnuðust á sölu alls konar iðnvarnings og þess sem var „munaðarvara“ til jaðarríkjanna.

Stórbankar þeirra lánuðu fyrir kaupunum. Þessi ráðstöfun verðmæta var víða ómarkviss, munaðarvaran entist stutt og löndin urðu skuldug og víða voru veittar ríkisábyrgðir.

Þetta eru sömu árin og við fórum flatt fyrir hrun í gleðilátum lágra vaxta.

Til varð nýr „grískur harmleikur“ sem allir muna og sú þjóð þjáist enn undan.

Gríðarleg eignatilfærsla varð frá jaðarríkjunum til miðríkja ESB. Við náðum að koma okkur undan með neyðarlögunum. Bönkum höfðu ekki verið veittar ríkisábyrgðir og við vorum ekki í ESB.

Óskiljanlegt er að nokkrum manni skuli detta í hug að farsælt sé að Ísland „taki upp evru“ sísvona „eins og að drekka vatn“.

Forsendubrestur

Til grundvallar Maastrichtsamkomulaginu lá sú tröllatrú að lögmál markaðarins tryggi að hagkerfin rétti sig sjálfkrafa af og að aldrei eigi að taka fram fyrir hendurnar á þeim.

Vesturlönd voru heilluð af svonefndri nýfrjálshyggju. Menn álitu nóg að stofna sérstakan sameiginlegan seðlabanka Evrópu og setja strangar reglur um ríkisfjármál, en skeyttu ekkert um að fjórfrelsið olli hraðri tilfærslu á vinnuafli og verðmætum, sem fólu í sér röskun á stöðu og högum fólks, m.ö.o. því sem við nefnum velferð. Markaðirnir runnu saman.

„Veraldarvæðingin“ hófst, mikilvæg framleiðsla fluttist frá gamla heiminum til nýmarkaðslanda. Í þessu ferli varð hið sígilda markmið hagstjórnar undir, sem er að hámarka nýtingu framleiðslutækjanna, halda atvinnuvegunum gangandi, en sveigjanlegt gengi var helsta tækið til þess.

Við sjáum hvað mundi gerast hér, ef við gengjum þessari hagstjórn á hönd með aðild að ESB og upptöku evru.

Ísland yrði uppspretta hráefna og orku til útflutnings.

Atvinnutækifæri tengd orku landsins mundu fylgja.

Gengi evru tæki ekkert tillit til einhæfni og óstöðugleika okkar atvinnulífs.

Fullveldið

Ef við stjórnum efnahagsmálunum ekki sjálf, tryggjum ekki fjárhagslegt sjálfstæði okkar og búum ungu fólki ekki störf hér heima, höfum við gefið eftir mikilvægasta þátt fullveldisins.

Þjóð er ekki sjálfstæð og fullvalda nema vera fjárhagslega sjálfstæð. Eftir sæti stjórn staðbundinna mála innan ramma leikreglna sem við ráðum engu um. Málið snýst ekki eingöngu um sveigjanlegt gengi gjaldmiðilsins heldur líka möguleikann til að nota ríkisfjármál til hagstjórnar.

Glænýtt dæmi um gildi þess er vel heppnuð viðbrögð stjórnvalda við áfallinu vegna kóvíd. Við erum komin farsællega áleiðis gegnum næstalvarlegasta samdráttarskeið síðari tíma, einmitt með því að skuldsetja og reka ríkissjóð með miklum halla, sem við vitum að gengur til baka.

Land tækifæranna

Það er við hæfi að nefna Ísland „land tækifæranna“. Þess vegna er landið með marga erlenda íbúa, sem leita hingað eftir betra lífi. Það búa ekki allir vel að sínum.

Vitað er að erlendu starfsmennirnir búa margir við þröngan kost, á lægstu launum. Þeir keppa við þá sem hér eru fyrir um störfin.

Stjórnmálamenn eru sumir farnir að tala um „velsæld“ fremur en „velferð“ í uppgjafartón, við vitum að velsældinni er misskipt. Það er eðlilegt og skiljanlegt að stjórnmálaflokkar aðgreini sig með hugmyndafræði, en eftir kosningar þarf að mynda samsteypustjórn og þá þarf að „svíkja loforðin“ og gera þess í stað það sem er skynsamlegt.

Sú bábilja að peningamarkaðir rétti sig sjálfkrafa af er enn útbreidd. Það er furðulegt að líta til baka og sjá að slík trú skyldi lögð til grundvallar og evrunni þröngvað upp á fjölmenn samfélög á þessum stutta tíma. Við getum vonandi lært af mistökum annarra.

Frjálshyggja, gömul og góð

Sú frjálshyggja sem þeir Ólafur Björnsson og Jónas Haralz rökstuddu svo vel er í fullu gildi. Þeir töldu stjórn peningamála og ríkisfjármála verða að vera undir harðri stjórn, rétt eins og um löggæslu væri að ræða. Ástæðan er einföld, peningar eru hvorki vara né þjónusta, þeir eru ávísun á öll þau gæði sem hugurinn girnist.

Engin náttúruleg takmörk eru á eftirspurninni. Við verðum að gera greinarmun á hugmyndafræði og hagfræði. Hin fyrrnefnda nýtist fyrir kosningar, sú síðarnefnda verður að ráða eftir kosningar,"

Hvernig má það vera að heilir stjórnmálflokkar íslenskir telji það til frjálslyndis að Ísland tengist tollabandalagi 27 ríkja ESB á móti hundrað öðrum þjóðríkjum heims?

Jón Sigurðsson sem lifði á þarliðinni öld gerði sér ljóst að Íslendingar myndu eiga mest undir verslunarfrelsi um víða veröld. Hann hefði trautt skilið kosti þess að múra sig inni í ákvarðanatöku annarra þinga en íslenskra og meðal regluverks í viðskiptum og dómsmálum annarra ríkja.

Að því leyti er mér illskiljanlegt hvernig forystumenn íslenskir séu haldnir slíkri vanmetakennd að þeir telji slíkt til framfara að tengjast slíkum kerfum og vantrú á eigin dómgreind.

Og það sem verra er að telja slíkt til frjálslyndis og fullveldis